روانشناسي ساعت كار

 كارشناس سركشيك الكترونيك فرودگاه اصفهان:  ساعات کار از دیدگاه روا نشناسی صنعتی وسازمانی در دنیای امروز با پیشرفت علم و تکنولوژی در عرصه زندگی انسان ،مشکلات نیز بیشتر شده است.انسانهای امروزی برای  مقابله با انواع مشکلات راهکارهایی می یابند که توسط متخصصین در آن زمینه تحقیق، بررسی و آزمایش شده است.به عنوان مثال برای رفع مشکل کامپیوتر سراغ متخصص کامپیوتر می رویم وبرای رفع مشکل لوازم خانگی به سراغ متخصص آن.

_ در زمینه بیماریها نیز به همین طریق عمل می کنیم.آیا شما برای درمان چشم به سراغ چشم پزشک می روید یا دندان پزشک؟ برای رهایی از درد دندان چطور؟
_در عصرجدید که عصر تکنولوژی است یکی از مهمترین مسائل روابط انسان ها با یکدیگر است .انسان برای اینکه بتواند زندگی کند کار می کندکار مناسب در شرایط مناسب می تواند هم به عنوان فعالیت اقتصادی باشد و هم تفریح سالم.اگر کار با شرایط سخت باشد چه راهکارهایی برای رهایی از مشکلات آن وجود دارد؟
برای چه کار می کنیم؟   آیا شما کار می کنید تا زندگی کنید یا زندگی می کنید که کار کنید؟
_کارکردن هم یکی از فعالیت های روزمره مانند خوردن ، خوابیدن ، ورزش کردن و... است . برای اینکه زندگی خوبی داشته باشیم باید از کار خود لذت ببریم اکثر هنرمندان ، محققان ، معلمان و... عاشق کار خود هستند واز کار خود لذت می برند برای اینکه ما هم از کار خود لذت ببریم چه باید بکنیم؟
_ یکی از شاخه های جدید علم ومعرفت که مسأله نیروی انسانی ودیگر جنبه های مربوط به دنیای کار را در کانون توجه خودقرار داده است،روانشناسی صنعتی و سازمانی است. این شاخه از دانش مطالعه ی علمی رابطه ی میان انسان ودنیای کار را وجهه ی همت خود قرار داده است وسازگاری مردم را در جریان امرار معاش خود با خصوصیات و ویژگیهای محل کار، با افرادی که در محل کاربا آنان سر وکار پیدا می کنند، وبا کارها و مشاغلی که انجام می دهند ، مورد مطالعه قرار می دهد.روانشناسی صنعتی وسازمانی ،در واقع ،کاربرد وبسط وگسترش اصول روانشناسی است به مسائلی که انسان در تجارت وصناعت با آنها دست به گریبان است.
_روانشناسي صنعتي وسازماني آميزه اي است از علم وعمل كه زمينه هاي تخصصي متعدد وگسترده اي از قبيل: روانشناسي امور استخدامي ، رفتار سازماني ، توسعه سازماني ، روانشناسي  مهندسي ، مشاوره حرفه اي ، روابط -صنعتي ، روانشناسي مديريت ، روانشناسي مصرف كننده و...با مباحث فرعي متنوع دربرمي گيرد. از لحاظ علمي در   بسط  و گسترش علم و معرفت در خصوص مردم در دنياي كار است و از لحاظ عملي بر كاربرد علم و دانش درحل مسائل  ومعضلات مبتلا به دنياي كار تاكيد مي ورزد.
_ آنچه كه در اين مقاله با آن مواجه هستيم مبحث ساعت كار و جدول زمان كار است. بعضي از سؤال هايي كه براي مديران خلاق مطرح مي شود آن است كه ساعات كار كاركنان و جدول كار آنان چگونه تنظيم شود تا منتهي به بهره وري بيشتر آنان، گردد؟ 

آيا برنامه ي 8 ساعت كار در روز و 5 روز درهفته مناسبتر است يا 10ساعت كار درروز و4 روز درهفته؟ معايب ومزاياي 12ساعت كارروزانه وكاهش تعداد روزهاي كار به 3 روز در هفته ، چيست؟

_ در سال  1950، پنج روز كار در هفته وهر روز 8 ساعت كار،كاملاً پذيرفته شد. هر چند اكثر مردم در كشورهاي مختلف 8 ساعت در روز و 5 روز از هفته را كار مي كنند، امااكنون اين تمايل به وجود آمده است كه تعداد روزهاي كار درهفته كاهش ودرمقابل ،ساعات كار در هرروز افزايش پيداكند.وطي آن ،كاركنان 10 ساعت درروز وبه مدت 4 روز در هفته يا 12 ساعت در روزوبه مدت 3 روزدرهفته،كاركنند.استفاده از جداول كار فشرده چنان مورد توجه مديران قرار گرفته است كه هر چند درسال 1970 تنها 40 سازمان از اين برنامه تبعيت مي كرده اند،اما در سال 1973،اين تعداد به 3000 سازمان رسيده است(كوپلمن، 1986).
_كاركنان سازمان هاي فعال در كشورهاي غربي كه از اين برنامه استفاده مي كنند،براي جداول كار فشرده مزاياي گوناگوني را قائل هستند.بعضي از اين مزايا عبارتند از:                                   
1) روزهاي تعطيل آنان بيشتر است.   

2) اوقات بيشتري را با خانواده ي خود مي گذرانند.            

3) براي انجام دادن كارهاي ديگرفرصت بيشتري دارند.       

4) اوقات كمتري از وقت خود را صرف رفت و آمد به محل كار خود مي كنند.
_ نتايج  بررسي ها نشان مي دهد هر چند كارگران به دليل افزايش ساعات  كار روزانه احساس خستگي  بيشتري  مي كنند ،اما رفتار آنان در محيط كار ونگرش شغلي آنان در نتيجه ي استفاده از برنامه ي جداول كار فشرده ،بهبود پيدا مي كند.
_ در يكي ازبررسي هاي ديگر كه در سال 1990 انجام گرفته نشان مي دهد كه:             
1) ميزان غيبت كاركنان از كار در حد متوسط بوده       
2) بهره وري شغلي افراد اندكي افزايش يافته       
3) رضايت شغلي افراد به ميزان زياد  افزايش يافته           
4) ميزان خستگي افراد نيز در حد متوسط ،افزايش يافته.
_نتايج مطالعه ي جديدتري (ويليامسون و ديگران ،1994) نشان مي دهد كاركناني  كه 12 ساعت كار نوبتي انجام مي دهند،سالمتر از كاركنان ديگري هستند كه كار نوبتي آنان 8 ساعت است.
كار نوبتي (شيفت)
_ استفاده از برنامه ي كار نوبتي اجتناب ناپذير است وضمناً كار نوبتي بر ابعاد گوناگون حيات حدود 25 درصد از كاركنان سازمان ها اثر مي گذارد،بنابراين ، محققان بسياري تلاش كرده اند آثار منفي كار نوبتي را بر كاركنان بشناسند و راهبردهاي مناسبي را نيز براي حذف يا كاهش اين آثار ،ارائه دهند. عوامل و موضوعهاي مورد علاقه محققان در زمينه ي آثار كار نوبتي عبارتند از:سلامت جسمي ،عملكرد شغلي،حضور در محيط كار وخستگي ناشي از كار،زندگي اجتماعي وخانوادگي  كاركنان ،سلامت رواني ورضايت شغلي . مروري بر مطالعات انجام شده در زمينه ي كار نوبتي نشان مي دهد كه كار كردن تا دير وقت شب ونيز از شب تا صبح،كاركنان را دچار مشكلات جسمي ورواني مي كند ودر روابط شغلي آنان نيز اثر دارد .
_چنین تصور می شود که اثرات منفی کارنوبتی به ویژه شب کاری ، در نتیجه ی اختلال در سیکل های 24 ساعته  کنش های فیزیولوژیکی که خاص هر فرد معین است،به وجود می آید. برای مثال ، بیشتر مردم شبها می خوابند و صبح ،ظهر وشب غذا می خورند. هرچند در زمان دقیق غذا خوردن وخوابیدن افراد تفاوتهایی وجود دارد ، مع هذا ، این نوع عادت مردم با سیکل زندگی آنان همخوانی دارد.چون کار کردن تا دیر وقت شب یا شب تا صبح باعث می شود این نوع الگوهای غذا خوردن وخوابیدن کارکنان به هم بخورد ، بنابراین ،آنان را با مشکلاتی نظیر (کم اشتهایی،ناراحتی معده و   بی خوابی )مواجه می سازد.
_ بسیاری از اثرات روانشناختی و اجتماعی کار نوبتی به دلیل ناسازگار بودن برنامه ی زندگی متصدی شغل با برنامه ی زندگی دیگران است.به عبارت دیگر،شخصی که شب ها کار می کند وروز ها می خوابد،امکان معاشرت با دیگران را ندارد.ضمنا،وقتی اعضای خانواده ی چنین فردی فعال هستند،او باید در خواب باشد ودیگران باید سکوت را رعایت کنند.
کار نوبتی ثابت ودر گردش
_ کار نوبتی می تواند ثابت یا در گردش (متغیر)باشد.در کار نوبتی ثابت،از آغاز گروهی از کارکنان برای کار در صبح و گروهی دیگر برای کار در عصر وشب ،انتخاب می شوند.اما در کار نوبتی در گردش ،متصدیان مشاغل گوناگون به طور گردشی ،متغیر یا نوبتی،صبح تا عصر، عصر تا شب یا شب تا صبح ، به انجام دادن وظایف شغلی  می پردازند.
_یکی از دلایل استفاده از کار نوبتی ، کاستن اثرات منفی کار بعد از ظهر یا شب بر کارکنان است. هر چند با استفاده از کار نوبتی در گردش بیش از دو سوم همه ی کارکنان یک سازمان در ساعاتی به کار مشغول هستند که با سیکل زندگی آنان همسازی ندارد،اما اگر کار نوبتی آنان ثابت باشد ،بهتر می توانند خود را سازگار کنند ؛ چون با هر بار تغییر ساعات کار لازم است دو روز بگذرد تا افراد بتوانند خود را با وضع جدید سازگار کنند،بنابراین ،آثار "کار نوبتی متغیر"بیش از "کارنوبتی ثابت "است.
_ نتایج تحقیقات در زمینه ی کار نوبتی در تایید  قطعی این نکته است که مشکلات  جسمی  و روانی حاصل از کار نوبتی متغیر ،بیش از کار نوبتی ثابت است(فرس ودیگران،1987).[4] برای مثال ،اگر دو گروه از کارکنانی را که یکی از برنامه ی کار نوبتی ثابت وگروه دیگر از برنامه ی کار متغیر پیروی می کنند،مقایسه کنیم،گروه اول،  
1)تأخیر ورود  وغیبت از کار کمتری دارند   
2)رضایت آنان از کار خود بیشتر است
3) بیشتر در فعالیت های اجتماعی مشارکت دارند
4)از سلامت روانی بهتری نیز برخوردارند.
_ ویلکینسون (1992)بامرور دقیق نتایج تحقیقات مربوط به کار نوبتی به این نتیجه رسیده است که کار نوبتی ثابت ،بهتر از کار نوبتی متغیر است.
ساعات کار
_ ساعات کار در کشورهای مختلف متفاوت بوده و هست.در کشور ما(ایران)استاندارد کار 44 ساعت در هفته به صورت 5 یا6 روز کار است . بین ساعات کار اسمی (میزان ساعاتی که فرض می شود کارکنان سرگرم کارند ) وساعات کار واقعی (میزان ساعاتی که کارکنان وقف انجام وظیفه خوداند )تفاوت وجود دارد. تعدادی از روانشناسان صنعتی و سازمانی می گویند که کارکنان بیش از نیمی از ساعات کار هفتگی خود را به طور واقعی به انجام وظیفه   نمی پردازند. ساعات هدر رفته عمدتا از جانب سازمان ها به عنوان وقفه های استراحتی تلقی می گرددوحال آنکه بیشتر آنها غیر مجاز وخارج از نظارت سازمان است.
_رابطه جالبی میان ساعات کار اسمی و ساعات کار واقعی وجود دارد. زمانی که ساعات کار اسمی افزایش می یابد،ساعات کار واقعی کاهش می یابد. به عبارت دیگر طولانی تر شدن کار روزانه یا کار هفتگی ،پایین آمدن   بهره وری را به دنبال دارد. این یافته ها حتی برای کارکنان با انگیزه بالاتر هم  مصداق دارد.
زمان استراحت
_ در هنگام مطالعات روانشناسان به اهمیت زمان استراحت پی برده اند.آثار سودمند این طرح به اندازه کافی اثبات شده است.لیکن دلایل متقن بیشتری برای پذیرش آن لازم است . کارکنان اعم از این که سازمان اجازه استراحت را بدهد یا ندهد ،خود این کار را انجام می دهند.ولی هنگامی که سازمان زمان های لازم را برای استراحت تعیین نمایید از توقف -های غیر مجاز کاسته می شود. روانشناسان صنعتی /سازمانی سایر مزایای این طرح را بدست آورده اند که این مزایا عبارتند از:افزایش روحیه و بهره وری ،کاهش خستگی ویکنواختی، کاهش ساعات کار اسمی وافزایش کارایی (جانارو،بچ تولد و کلیپل 1988 ). 
_کارگرانی که به کارهای سنگین بدنی اشتغال دارند به دلیل استراحت ماهیچه ها برای انجام کارهای بعدی نیازمند وقفه های استراحتی اند.برای اکثر کارهای نشستنی وفکری استراحت کوتاه مدت مفید است. وقفه های استراحتی فرصتی فراهم می کند که ما به چیز های دیگری نیز فکر کنیم وبا همکاران در تعامل باشیم.وقفه های استراحتی نگرش بسیار مثبتی را به مدیریت سبب می شود.
_ توقف ها برای استراحت استاندارد زندگی ،سازمانی شده است واز طرف کارکنان سازمان مورد انتظار است .
تهیه وتنظیم :امین مهرآذین